حقوق اساسی در اندیشه فقیهان مقاصدی

»دین» مجموعه‌ای از الزامات و ارزش‌های گرانقدر و ارجمندی است که خداوند برای فلاح، رستگاری، سعادت، بهروزی و نیکبختی انسان در این جهان و جهان پسینی نازل کرده است. یکی از عوامل کارآمدی شریعت اسلام، که خاتم ادیان الهی است، پویایی در همه زمان‌ها، جامعیت و جهان شمولی آن است. در قرآن کریم، فقط مسلمانان و مؤمنان، مخاطب آیات الهی و دعوت اسلام قرار نگرفته‌اند، بلکه مخاطب قرآن کریم، جامعه بشری، بدون توجه به تمایزات گوناگون و قید زمان و مکان است.

پس از پیامبر (ص) با وفات صحابه و تابعین آن حضرت و متعاقب گسترش قلمرو حکمرانی مسلمانان و پیدایش مراکز متعدد تمدن در حوزه این قلمرو وسیع، اختلاف و تشتّت آراء در مسائل دینی با شدت بیشتری نمایان و به تدریج ضرورت تعیین ضوابطی برای تشخیص احکام شرع احساس شد. اکثریت مسلمانان در برخورد با مسائل نوپدید، که از تبعات زندگی اجتماعی بود، نتوانستند پاسخ مسائل خود را در کتاب و سنت پیامبر بیابند و لذا به تأسیسات جدیدی با عناوین؛ «اجتهاد به رأی»، «قیاس»، «استحسان» و «مصالح مرسله» و… روی آوردند.

در نیمه قرن هشتم هجری، علامه شاطبی با تالیف کتاب ارزشمند « الموافقات» و نظریه پردازی در خصوص مقاصد شریعت، راه را برای پاسخ‌گویی سنجیده به مسائل نوپدید باز کرد، اما متاسفانه این اثر گرانقدر به دلیل شرایط حاکم، قرن‌ها به فراموشی سپرده شد، تا این که؛ در نیمه دوم قرن چهاردهم هجری، که به گونه‌ای می‌توان آن را «قرن بیداری ملل مسلمان» نام گذاشت، محمد طاهر بن عاشور از رهبران اصلاح طلب تونس، ضمن چاپ و انتشار آن برای اولین بار، خود نیز با نظریه پردازی و تبیین «مقاصد شریعت» که تا آن زمان، در قلمرو اصول فقه قرار داشت، به دانشی مستقل تبدیل و کلید حل مسائل نوپدید و مستحدثه و پاسخگویی به نیازهای جوامع انسانی و رهایی جوامع مسلمان از تحجر و دیکتاتوری و پاسداری از حقوق اساسی انسان را، در توسعه، تحکیم و تعمیق دانش مقاصد اعلام نمود.

بی‌تردید اصول شریعت اسلام، که بر عقل و دانش استوار بوده و هست، سعادت، نیک بختی، بهروزی و شادی و شادکامی را برای انسان، در این جهان و جهان پسینی می خواهد. لذا شریعت «سمحه و سهله»؛ عدالت، خیر، نفع عام و حکمت را با آغوش باز می‌پذیرد و طبعاً هر حکم و قانونی که حرکت از؛ عدالت به بی‌عدالتی؛ از مهربانی به خشونت؛ از منافع مشترک به ضرر و زیان و خسارت؛ یا از عقلانیت به نا بخردی و پوچی را باعث ‌شود، نمی‌تواند از شریعت شمرده شود، و به نظر می‌رسد؛ چالش هایی که در خصوص؛ نسبت حقوق اساسی بشر معاصر و فقه و شریعت و ناسازگاری آن دو، ساخته و پرداخته شده است، با عنایت به روش پویای فقه مقاصدی در اجتهاد و استنباط احکام، که اصول اساسی، مانند؛ حق کرامت، حق برابری و مساوات و دیگر حقوق فطری، که هدیه الهی به انسان است را میزان و مبنا قرار داده، قابل پاسخگویی و تعدیل است.