کتاب فقه مقاصدی بررسی نقش مقاصد شریعت در پویایی فقه اثر دکتر محمد اسعدی انتشارات حکمت گستر

دین، مجموعه‌ای از اصول، قواعد و احکامی است که خداوند برای سعادت و نیک فرجامی انسان در این جهان و جهان پسین نازل کرده است. یکی از عوامل کارآمدی شریعت اسلام که خاتم ادیان الهی است، جامعیت، جهان شمولی و پویایی آن در همه زمان‌ها  است که زمینه را برای کارآمدی و توفیق بیشتر در جذب مخاطبین و پاسخگویی به نیاز انسان فراهم کرده است و لذا ملاحظه می شود که در قرآن کریم مخاطب آیات الهی و دعوت اسلام، فقط مسلمانان و مؤمنان نیستند، بلکه تمام جامعه بشری بدون توجه به تمایزات گوناگون و قید زمان و مکان ، مورد خطاب قرار گرفته اند.

پس از پیامبر(ص) با وفات صحابه و تابعین آن حضرت و متعاقب توسعه و گسترش قلمرو حکمرانی مسلمانان و ظهور تمدن نوین اسلامی، اختلاف عمیق  آراء و نظریه ها در مسائل مختلف دینی به خصوص مسائل نوپدید نمایان  شد و لذا علمای اسلام تعریف و تعیین قواعد ومعیارهایی برای شناخت احکام شریعت را ضروری اعلام کردند، چرا که با توجه به تحولات اجتماعی  رجوع مستقیم به کتاب و سنت پیامبر(ص) پاسخگوی مسائل مستحدثه و نوپدید مسلمانان نبود و لذا اصولی را مانند؛ اجتهاد به رأی،قیاس و… را بنیان نهادند.

اگر چه تاسیس اصول فوق با هدف خروج از بحران انجماد و تحجر بود، اما روش افراطی استناد به اصول مذکور، که گاه بر ظاهر کتاب خدا نیز سایه می افکند و احکام به دست آمده از این اصول، بر ظاهر آیات قرآن ترجیح داده می شد و  جسورانه از کتاب و سنت عبور می کردند. در مقابل کسانی  بودند که بر ظاهر کتاب و سنت تاکید و پافشاری می کرد ند. رفتار این دو جریان مذهبی مسلمان، شرایط خطرناک و دهشت آفرینی را  رقم زده بود و زمینه بروز  هرج و مرج در حوزه استنباط احکام شرعی و  ظهور بدعت‌های مغایر با شریعت و دین را فراهم نموده بود. برای مدیریت و پیش گیری از فاجعه شکل گیری بی رویه مذاهب فقهی که تا نیمه دوم قرن چهارم به یکصد وسی و هشت مذهب رسیده بود و اظهار نظرهای بی ضابطه و افسارگسیخته به نام شریعت و در نهایت اصلاح وضع موجود و بهره گیری بجا از اجتهاد رأی و دیگر اصول تاسیسی، علمای اهل سنت با حمایت حکومت در قرن چهارم هجری، اجماعی تشکیل دادند که به موجب آن، تبعیت و تقلید از یکی از ائمه اربعه تسنن یعنی ابوحنیفه، شافعی، مالک و احمد حنبل را با قید حصر، الزام نمودند. اگرچه اولین گام در جهت محدود سازی اجتهاد آزاد، در قرن چهارم برداشته شد، اما مسدودسازی کامل باب اجتهاد، در قرن هفتم اتفاق افتاد و عالمان مسلمان در برابر فرمان تقلید از ائمه چهارگانه  تسلیم شدند.

از آن به بعد دریچه اجتهاد آزاد به روی علمای اهل سنت مسدود شد و به جهت الزامات ناشی از تقلید و تبعیت انحصاری از ائمه اربعه فوق الذکر، روند تکاملی اجتهاد، که لازمه مطابقت احکام شرعی با مقتضیات روز زندگی اجتماعی مسلمین است متوقف ماند. گرچه هر از گاهی عالمی روشن بین با درک شرایط بسته زمان و احساس مسئولیت شرعی، اقدام به نگارش دیدگاه‌های نواندیشانه فقهی خود می‌کرد، اما فضای حاکم همچنان منجمد و ایستا بود. همانطور که در نیمه قرن هشتم هجری، علامه شاطبی با تالیف کتاب ارزشمند «الموافقات» و نظریه پردازی در خصوص مقاصد شریعت، راه را برای پاسخ‌گویی سنجیده به مسائل نوپدید باز کرد، اما متاسفانه این اثر گرانقدر به دلیل شرایط حاکم، قرن‌ها به فراموشی سپرده شد، تااین که در قرن سیزدهم هجری که به گونه‌ای می‌توان آن را قرن بیداری ملل مسلمان و آغاز شکسته شدن انسداد باب اجتهاد نام گذاشت، محمد طاهر بن عاشور از رهبران اصلاح طلب تونس، برای اولین بار آن را چاپ و منتشر نمود.پس از آن و با بالا گرفتن موج نهضت‌های اصلاح طلبی در سرزمین‌های اسلامی و با عنایت به سرعت تحولات بنیادین علوم بشری، مسلمانان فارغ از تمایزات فرقه ای و مذهبی تلاش‌های فراوانی برای نشان دادن جاودانگی و پویایی قوانین اسلام و پاسخگو بودن آن به نیازهای روزآمد انسان انجام دادند، از جمله؛ اندیشمندان اهل سنت «مقاصد شریعت» را، که پیش از آن متفکرانی همچون ابواسحاق ابراهیم شاطبی و محمد طاهر بن عاشور مطرح کرده بودند، مورد توجه و پی گیری جدی قرار دادند، و متفکران امامیه نیز با طرح موضوعاتی مانند؛ قوانین ثابت و متغیر اسلام از سوی علامه طباطبایی(ره) و شهید مطهری(ره) و…، تأثیر عنصر زمان و مکان در استنباط احکام از سوی امام خمینی(ره) و…، نظریه «منطقهالفراغ» توسط شهید محمد باقر صدر نقش تاثیر‌گذاری را در تحول و پویایی فقه و اجتهاد ایفا نمودند و راه را برای فقیهان نواندیش گشودند تا با توجه به تحولات شگفت انگیز در همه عرصه های حیات و زندگی و پدیداری تکنولوژی های نوین و بالتبع بروز مسائل نوپدید و مستحدثه بتوانند نشان دهند که شریعت اسلام در همه عصرها و نسل ها و زمین ها و زمان ها می تواند پاسخگوی نیاز انسان باشد.

با عنایت به این که، توجه به مقاصد شریعت در عملیات اجتهاد و استنباط احکام، نقش مهمی در پویایی فقه و  روزآمدی احکام شریعت دارد، این پژوهش در دستور کار قرار گرفت و اکنون تقدیم مخاطبان فرهیخته می گردد. انتظار می رود اساتید بزرگوار، نویسنده را با ارائه نظرات ارزشمندشان مورد لطف قرار دهند.